આદિવાસી જનજીવન અને તેમની આગવી ઓળખ.

 આદિવાસી જનજીવન અને તેમની આગવી ઓળખ

આદિકાળથી જ ગાઢ જંગલ અને પહાડી વિસ્તારોમાં વસવાટ કરતા લોકો આજે પણ પોતાના મૂળ પરંપરાઓ સાથે જોડાયેલા છે. ભારતમાં આદિવાસીઓ દેશની સંસ્કૃતિ અને પરંપરાના એ મોટા ભાગ છે, જે પ્રકૃતિ સાથે સુમેળમાં જીવન જીવવાનું શીખવે છે.

આદિવાસી સમાજની આગવી લાક્ષણિકતાઓ

આદિવાસી સમાજ એ પોતાના જીવનશૈલી અને જીવનમૂલ્યો માટે ઓળખાય છે:

1. વસવાટ અને જીવનશૈલી:

આદિવાસી લોકો જંગલ અને પહાડી વિસ્તારોમાં રહે છે. તેઓ ઉકેલો અને ટેકનોલોજીથી દૂર, સામાન્ય જીવન જીવે છે.

2. ભાષા અને સંસ્કૃતિ:

આદિવાસી જાતિઓ પોતાની આગવી ભાષાઓ બોલે છે, જો કે લિપિનો અભાવ હોય છે. તેમનું સાહિત્ય મૌખિક છે અને પરંપરાઓ દ્વારા આગળ ધપાવવામાં આવે છે.

3. ધાર્મિક માન્યતાઓ:

પ્રકૃતિનું પૂજન, ભૂતપ્રેતમાં વિશ્વાસ અને પરંપરાગત પ્રથાઓ તેમની ધાર્મિક માન્યતાઓનું પ્રતિબિંબ છે.

4. આર્થિક પ્રવૃત્તિઓ:

તેઓના જીવન ધોરણો મુખ્યત્વે પ્રકૃતિ આધારિત છે. તેઓ ખેતી, શિકાર, પશુપાલન અને વનપેદાશો પર આધાર રાખે છે.

5. સામાજિક જીવન:

નૃત્ય, ગીતો, મેળા અને જાતિપંચ તેમનો સામૂહિક જીવનનો હિસ્સો છે. આદિવાસીઓ પરંપરાગત રીતે સાદા, પરંતુ ઊંડા સંબંધો ધરાવતા સમાજના નિર્માતા છે.

આદિવાસી જીવનમાંથી પ્રેરણા

આદિવાસીઓનો પ્રકૃતિ સાથેનો સંબંધ પ્રત્યેક માટે પ્રેરણાદાયક છે. તેમનો જીવનદ્રષ્ટિકોણ આજે ટેકનોલોજી સાથે દુર થતા સમાજ માટે એક પાઠ છે કે પ્રકૃતિ સાથે સબંધ જાળવી રાખવો કેટલો મહત્વનો છે.

વિશેષ દિવસ:

9 ઓગસ્ટને "વિશ્વ આદિવાસી દિવસ" તરીકે ઉજવવામાં આવે છે, જે આદિવાસી જીવન અને તેમની સાંસ્કૃતિક ઓળખ માટે વૈશ્વિક સ્તરે માન્યતા આપે છે.

આદિવાસી સમાજના જતન માટે આગળ વધો

આદિવાસીઓનું જીવન શીખવાડે છે કે સરળ જીવનશૈલી અને પ્રકૃતિ સાથેનો સમન્વય જિંદગીમાં સંતુલન લાવે છે. તેમનું રક્ષણ અને પ્રોત્સાહન પ્રત્યેક વ્યક્તિની જવાબદારી છે.

વિશ્વના મુખ્ય આદિવાસી સમાજ

1. માઓરી – ન્યૂઝીલેન્ડ

2. એબોરીજીન્સ અને બિન્દીબુ – ઓસ્ટ્રેલિયા

3. ઈન્યુઈટ અને રેડ ઇન્ડિયન – ઉત્તર અમેરિકા

4. મસાઇ – કેન્યા અને તાંઝાનિયા

5. તુઆરેગ – ઉત્તર આફ્રિકા

6. બુશમેન કલાહારી રણ – દક્ષિણ આફ્રિકા

7. કુલાની અને હૌસા – પશ્ચિમ આફ્રિકા

8. હોટેનટોટ્સ – દક્ષિણ પશ્ચિમ આફ્રિકા

9. પિગ્મી – મધ્ય આફ્રિકા

10. બેદુન – આરબ ક્ષેત્ર

11. ચુકચી – રશિયા

12. સેમાંગ – મલેશિયા

ભારતમાં આદિવાસી અધિકારો: સંવિધાન અને આરક્ષણ

આદિવાસીઓનું બંધારણીય સ્થાન અને તેમના અધિકારો એ ભારતીય સંવિધાનના મહત્વપૂર્ણ પાસાઓમાં આવે છે. આદિવાસીઓની કલ્યાણ અને વિકાસ માટે સંવિધાનમાં કેટલીક મહત્વપૂર્ણ જોગવાઈઓ કરવામાં આવી છે:

1. લોકસભામાં અનામત: 

અનુચ્છેદ 330 હેઠળ, લોકસભામાં અનુસૂચિત જનજાતિઓ (ST) માટે 47 બેઠકો આરક્ષિત છે. આ વ્યવસ્થા આદિવાસી સમુદાયોને રાજનીતિક પ્રતિનિધિત્વ આપવાનો એક સાધન છે.

2. વિધાનસભામાં અનામત: 

અનુચ્છેદ 332 હેઠળ, રાજ્યની વિધાનસભાઓમાં પણ અનુસૂચિત જનજાતિઓ માટે આરક્ષિત બેઠકો છે. ગુજરાત રાજ્યમાં આ બેઠકઓની સંખ્યા 4 છે.

3. રાષ્ટ્રીય આયોગ (Anusuchit Janjati Ayog):

 અનુચ્છેદ 338-A હેઠળ, ST માટે રાષ્ટ્રીય આયોગની સ્થાપના કરવામાં આવી છે, જે તેમની હિતોની રક્ષા અને વિકાસ માટે કાર્ય કરે છે.

4. વિશિષ્ટ ક્ષેત્રો માટે વિધિ: 

5મી અનુસૂચિ અનુસાર, ભારતના વિવિધ રાજ્યોમાં (જેમ કે આસામ, મેઘાલય, ત્રિપુરા, મિઝોરમ) અનુસૂચિત જનજાતિઓ માટે વિવિધ નીતિઓ અમલમાં મુકવામાં આવી છે.

5. અનુસૂચિત વિસ્તારો: 

6મી અનુસૂચિમાં, આ વિસ્તારમાં વિશિષ્ટ વહીવટ સંબંધિત નિયમો અને કાયદા નક્કી કરવામાં આવ્યા છે, જેમ કે આદિવાસી સમુદાયના અધિકારો અને તેમની સંસ્કૃતિનું રક્ષણ.

6. ગુજરાતમાં આદિવાસી સમુદાય: 

ગુજરાતના આદિવાસીઓમાં ઓસ્ટ્રોલોઇડ જાતિ તત્વનો પ્રચલન છે, જેમાં સીદી જનજાતિનો સમાવેશ પણ થાય છે, જે આફ્રિકામાંથી ભારત આવેલા છે. નર્મદા જિલ્લાના સતિપતિ આદિવાસી સમુદાય તેની આગવી સંસ્કૃતિ અને કાયદાઓ માટે જાણીતો છે.

આદિવાસી સમુદાયના અધિકારો અને સુખ-સંથાન માટે સંવિધાનમાં ખાસ ધ્યાન આપવામાં આવ્યું છે, જે તેમને ન્યાય અને સત્વર વિકાસ સુનિશ્ચિત કરે છે.

ગુજરાતના આદિવાસીઓ: જીવન, સંસ્કૃતિ અને પરંપરા

ગુજરાત એ ભારતીય રાજ્ય છે, જ્યાં આદિવાસીઓની મોટી વસ્તી વસે છે. 2011ની વસ્તી ગણતરી પ્રમાણે, ગુજરાતની કુલ વસ્તીના 14.75% આદિવાસી જનજાતિઓના છે. આદિવાસીઓ મુખ્યત્વે રાજ્યની પૂર્વ પટ્ટી વિસ્તારમાં વસવાટ કરે છે, જ્યાં જંગલો અને પહાડીઓ પાંપણ ધરાવતાં વિસ્તારોમાં આદિવાસી સમુદાયના લોકો નિવાસી છે.

ગુજરાતમાં આદિવાસીઓનું જીવન અને સંસ્કૃતિ અત્યંત વૈવિધ્યપૂર્ણ છે, અને તે રાજ્યના અન્ય ભાગો સાથે સંસ્કૃતિક, આર્થિક અને સામાજિક દૃષ્ટિએ સંબંધિત છે. રાજ્યની પૂર્વ સરહદમાં, રાજસ્થાન, મહારાષ્ટ્ર અને મધ્યપ્રદેશ સાથેની નજીકતાની અસર ગુજરાતના આદિવાસી સમાજ પર જોવા મળે છે.

ગુજરાતમાં 26 મુખ્ય આદિવાસી જાતિઓ માન્ય છે. આમાં ભીલ, રાઠવા, પઢાર, કોટવાડિયા, આદિમ જનજાતિ જેવા પદોથી ઓળખાતા એકીકૃત સમુદાયો છે. આદિવાસીઓ માટે 2003ના સુધારાઓ પછી, કેટલીક જાતિઓને અનુકૂળ મૌકો મળ્યો અને કેટલીક જાતિઓને અનુસૂચિત જનજાતિમાંથી દૂર કરવામાં આવી.

આમ, ગુજરાતમાં આદિવાસી સમાજનો સંસ્કૃતિક અને આર્થિક સ્થાન વિશિષ્ટ છે. તેમના પરંપરાગત જીવનશૈલીઓ, લોકકલા, ખોરાક, અને ધાર્મિક પ્રથાઓ ખૂબ મહત્વ ધરાવે છે. તેમનો સંસ્કૃતિની મજબૂતી, ઝૂંપડીઓમાં જીવન, ઘરની કલાઓ, તેમજ તેમના વિશિષ્ટ નૃત્ય અને સંગીત આદિવાસી જીવનનો મહત્વપૂર્ણ અંગ છે.

આદિમ જૂથો

આદિમ જૂથો, જેને આરંભિક અથવા પ્રાથમિક સમુદાય તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, તે એવી સમુદાયો છે જેઓ અતિ પ્રાચીન સમયથી જંગલોમાં અને દ્વીપ વિસ્તારમાં વસવાટ કરતા હતા. આ જૂથોના લક્ષણો ખાસ કરીને તેમના ગોત્ર, વંશ, ગામ, સામાજિક સંગઠન, ભાષા અને ભૌગોલિક સ્થાન પર આધાર રાખે છે. આ સમુદાયો સામાન્ય રીતે જંગલ અને પહાડી વિસ્તારોમાં વસતા હોય છે અને તેઓને હજી પણ સમાજના અન્ય વર્ગોથી વિભિન્ન, અને ઘણા ઓકમા પછાત, માનવામાં આવે છે.

ભારતના યોજનાઅધિકારી પંચે 1969માં આદિવાસીઓની સ્થિતિનું અભ્યાસ કરવા માટે "શીલું સમિતિ" બનાવ્યુ હતું. આ સમિતિના અભ્યાસના આધારે, આદિમ જૂથોમાં પ્રાચીન અને પછાત જાતિઓના પંથોને ઓળખવામાં આવી. ભારત સરકારએ 74 આદિવાસી જાતિઓને આદિમ જૂથો તરીકે માન્યતા આપી છે, જેમાં ગુજરાતના 5 આદિમ જૂથોનો સમાવેશ થાય છે:

1. કાથોડી

2. કોટવાડીયા

3. કોલધા

4. કોલચા

5. પઢાર

6. સીદી

આ જૂથો યથાવત ધરતી પર ટકેલા પરંપરાગત જીવનશૈલી અને સંસ્કૃતિઓ સાથે તેમના વર્તમાન જીવન માટે આદિવાસી સમુદાયોની ઓળખ પ્રદર્શિત કરે છે.

કાથોડી 

કાથોડી આદિજાતિ, જેને કાથોડીયા અથવા કાતકરી તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, તેમની અંદર વિવિધ પરંપરાઓ અને લોકકલા સમાવિષ્ટ છે. આ જાતિની વસ્તી મુખ્યત્વે ગુજરાતના દક્ષિણ ભાગમાં, ખાસ કરીને સુરત, ડાંગ, વલસાડ અને સાબરકાંઠા જિલ્લામાં જોવા મળે છે. અગાઉના સમયમાં, કાથોડી લોકો ઝંગલોમાંથી કાથો અને લાકડામાંથી કોલસા બનાવતા હતા, પરંતુ ટેકનોલોજી અને જંગલ નાશ થવાથી આ કલા લગભગ લુપ્ત થઈ ગઈ છે.

કાથોડી જાતિમાં બે મુખ્ય પેટા જાતિઓ છે: ઢોર કાથોડીયા અને સોન કાથોડીયા. આ લોકો મિશ્રાહારી હોવાથી, તેમના આહારમાં શાકાહારી અને માંસાહારી બંને પ્રકારના ખોરાકનો સમાવેશ થાય છે. આ લોકો ખાસ કરીને હિનદીદેવ, ભીલદેવ, વાદદેવ અને ગમદેવીના પૂજારીઓ તરીકે જાણીતાં છે.

આ જાતિમાં વિવાહ વિધિ "ગોતરણી" તરીકે ઓળખાય છે, અને તેઓ પોતાને હનુમાનના વંશજ તરીકે માનતા છે. કાથોડી લોકો તેમની આસપાસના સમાજો સાથે સંવાદ માટે ગુજરાતી ભાષાનો ઉપયોગ કરતા હોવા છતાં, તેમના ઘરની ભાષા ઘણીવાર મરાઠી હોય છે.

કોટવાળીયા 

કોટવાળિયા, જે વીટોળિયા અને બરાડિયાના નામથી પણ ઓળખાય છે, એ ગુજરાતના કેટલાક વિસ્તારોમાં વસતા એક આદિવાસી સમુહ છે. તેઓ મુખ્યત્વે સુરત, વલસાડ, ભરૂચ, ડાંગ અને નવસારી જિલ્લામાં વસે છે. કોટવાળિયા લોકોનો પરંપરાગત વ્યવસાય વાંસથી વિવિધ હસ્તકલા બનાવવાનો છે. આ રીતે, તેઓ વાંસફોડા તરીકે પણ ઓળખાય છે. વાંસમાંથી ટોપલા, ટોપલી, સુપડા, અને હાથપંખા જેવી વસ્તુઓ બનાવવામાં તેઓ કુશળ છે.

આ લોકો સામાન્ય રીતે સ્વતંત્ર બોલી શકતા નથી અને તેઓ તેમના નજીકના લોકો સાથેની બોલી બોલે છે. તેમના નૃત્યનાં મહત્વપૂર્ણ પ્રકારોમાં દાહેડિયા, બાવડિયા, અને પારણિયા શામેલ છે, જે તેમનો સાંસ્કૃતિક હિસ્સો અને પરંપરા દર્શાવતાં હોય છે.

કોલઘા કોળચા

કોલઘા કોળચા,  એ ગુજરાત અને અન્ય રાજ્યોમાં વસતા એક આદિવાસી સમુહ છે. આ લોકો ગુજરાતના અલગ-અલગ પ્રદેશોમાં જેમ કે સુરત, વલસાડ, પંચમહાલ, વડોદરા, અને ડાંગ જિલ્લામાં વસે છે. કોલધા આદિવાસીઓનો મુખ્ય વ્યવસાય વાંસમાંથી ટોપલાં અને ટોપલીઓ બનાવવાનો, વનપ્રવૃત્તિ એકઠી કરવી, અને ખેત મજૂરી પર આધારિત છે. આ લોકો સામાન્ય રીતે ગુજરાતી બોલતા હોવા છતાં, કેટલાક અલગ-અલગ ભાષાઓ પણ બોલે છે, જેમ કે કોંકણી, મરાઠી, ખાનદેશી, હિન્દી, ભીલી, અને સિંધી. 

પઢાર 

આદિમ આદિજાતિની વસ્તી મુખ્યત્વે ગુજરાતના સુરેન્દ્રનગર અને અમદાવાદ જિલ્લાઓમાં જોવા મળે છે. એક માન્યતા અનુસાર, પઢાર લોકો સિંધ પ્રદેશથી આગળ વધીને ગુજરાતમાં આવ્યા હતા. પહેલા તેઓ "ખલાસી" અથવા "ખારવા" તરીકે ઓળખાતા હતા અને તેમની પદાર્થ કાર્યોમાં મુખ્યત્વે વહાણ ચલાવવાનું કામ હતું.

આજીવન નળ સરોવરના કાંઠા પર વસતા પઢાર લોકો આજે આ વિસ્તારમાં વિશેષરૂપે પ્રવાસીઓ માટે પક્ષી દર્શન, માછીમારી, ખેતમજૂરી અને અન્ય મજૂરીના કાર્યો કરી રહ્યા છે. પઢાર લોકો ગુજરાતી અને ઝાલાવાડી બોલી ભાષાઓ બોલે છે, તેમજ ભીલી અને ખાનદેશી ભાષાઓ પણ તેમના પ્રચલિત સંવાદ ભાષાઓમાં શામેલ છે.

પઢાર લોકો તેમની પરંપરાગત નૃત્ય કલાઓ માટે જાણીતાં છે. તેઓ "દાંડિયારાસ," "હલેસા નૃત્ય," "હોળી નૃત્ય" અને અન્ય લોકનૃત્ય પ્રસ્તુત કરીને મનોરંજન પ્રદાન કરે છે. તેમનાં નૃત્યમાં દરિયાના મોજા અને પવનના લહેરોની કલ્પના સ્પષ્ટ રીતે જોવા મળે છે, ખાસ કરીને મંજીરા નૃત્યમાં, જે પઢાર આદિજાતિની ઓળખ તરીકે પ્રસિદ્ધ છે.

ધાર્મિક દૃષ્ટિકોણથી, પઢાર લોકો હિંગળાજ માતાને તેમના અસ્તિત્વ માટે આભારી માને છે અને તેમની પૂજા કરતા આવે છે.

સીદી લોકો મૂળ પૂર્વ આફ્રિકાના નાગરિકો છે, જેમણે ભારતીય ઉપખંડમાં આગમન ગુલામી તરીકે કરી હતી. તેઓ રાજપીપળાના નજીક રતનપુરની અકીકની ખાણોમાં કામ કરવા માટે લાવવામાં આવ્યા હતા. હાલ, તેમનો મુખ્ય વસવાટ સૌરાષ્ટ્રના વિસ્તારોમાં છે, ખાસ કરીને તાલાલા તાલુકાના જંબુર અને સિરવાણ નેસ ગામોમાં. ગુજરાતમાં સિવાય, મહારાષ્ટ્ર અને કર્ણાટકમાં પણ તેમનો આધાર છે.

સીદી લોકોની બે મુખ્ય પેટા જાતિઓ છે: મુવાદળ અને વિલાયતી. મુવાદળ એ લોકો છે જેઓ અહીં જન્મ્યા અને મોટા થયા, જ્યારે વિલાયતી એ લોકો છે 

સીદી લોકો સોમાલી ભાષા બોલતા હોય છે અને ઇસ્લામ ધર્મના અનુયાયી છે. તેમ છતાં, તેઓ હિન્દુ ધર્મના ઘણા દેવી-દેવતાઓને પણ માનતા હોય છે, જે તેમના સત્યાવાન ધર્મપ્રેમને દર્શાવે છે.

અવારનવાર, સીદી સમાજમાં જાતિ પંચ (જમાત) એ સામાજિક નિયંત્રણ અને સુખદાઇ કલ્ચર માટે મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે. તેમનો મ્યુઝિકલ હેરિટેજ પણ અનોખો છે. ઝુનઝુન નામક વાદ્ય, જે તારુ સમાન છે, તે મિસરાનું પરંપરાગત વાદ્ય ગણાય છે, જ્યારે બાબાઘોરનું ઢોલ પણ ખાસ ઓળખાવું છે.

સીદી લોકોનો ધમાલ નૃત્ય ખૂબ જાણીતું છે, જેમાં હબસી સંસ્કૃતિના તત્વો જતાં જોવા મળે છે, અને આ નૃત્યની અનોખી તેજ અને ભાવનાઓ એ તેમને વિશિષ્ટ બનાવે છે.

ધોડિયા (ઢોડિયા)

ધોડિયા (ઢોડિયા) આદિજાતિ દક્ષિણ ગુજરાતમાં મહત્વપૂર્ણ વસાહત ધરાવતી છે, ખાસ કરીને સુરત, વલસાડ અને ભરૂચ જિલ્લાઓમાં. મહારાષ્ટ્રના ધુલિયા જિલ્લામાંથી આવીને ગુજરાતમાં વસ્યા હોવાથી, તેમનું નામ "ધોડિયા" પડ્યું છે. તેમનો ભાષાનો અનુસંધાન મરાઠી ભાષામાં જોવા મળે છે, અને એ જાતિની પોતાની ખાસ બોલી પણ છે, જેને "ધોડિયા" કહેવાય છે.

ધોડિયા લોકોનો મુખ્ય વ્યવસાય ખેતી છે, અને તેઓ સામાન્ય રીતે જમીનના માલિક હોય છે. આ જાતિમાં સાક્ષરતાનું પ્રમાણ પણ વધેલું છે, જે તેમનાં સામાજિક અને આર્થિક ઉન્નતિની દિશામાં એક મહત્વપૂર્ણ પ્રગતિ દર્શાવે છે.

વિશ્વાસ અને ધાર્મિક પરંપરાઓમાં, ધોડિયા લોકો પોતાની સામુહિક શ્રાદ્ધ વિધિ તરીકે "પરજણ" વિધિ છે, જે વ્યક્તિના મૃત્યુ પછી ત્રણ વર્ષ પછી કરવામાં આવે છે. આ વિધિમાં પૂર્વજોને યાદ કરવામાં આવે છે. તેમના મુખ્ય દેવી-દેવતા કન્સેરી માડી, માવલી માડી, ગોહલીમાડી, કાકરદેવ, શામળો ભમરદેવ, નારદેવ, ચોસઠ જોગણી, અગાસી માતા અને શીતળા માતા છે.

ચૌધરી

ચૌધરી આદિજાતિના લોકો પાવાગઢ વિસ્તારથી આવીને ગુજરાતના સુરત જિલ્લામાં વસ્યા છે. તેઓ પોતાની વારસામાં રાજપૂત વંશના માનતા હોય છે. ચૌધરી આદિજાતિમાં મુખ્ય ત્રણ ઉપજાતિઓ છે: પાવાગઢીયા, ટાકરીયા, અને વલવાઈ. આ લોકોની આગવી ભાષાને ચૌધરી બોલી કહેવાય છે, જે તેમના સાંસ્કૃતિક અને ભાષાકીય ઓળખને દર્શાવે છે.

ચૌધરી આદિવાસીઓમાં મૃત્યુ પછી, deceased વ્યક્તિની યાદમાં માટીના ઘુમટવાળું સ્મૃતિચિહ્ન મૂકવાનું પરંપરાવશ છે. આ ચિહ્ન એ સ્વીકાર્ય રીતે તેમના પ્રાચીન પરંપરાઓ અને માન્યતાઓનો એક ભાગ છે.

ચૌધરી લોકોના મુખ્ય દેવી-દેવતાઓમાં ધરતીમાતા, ભવાની, પાળીયાદેવ, સુરજદેવ, કાકાબળિયા, અને શિમળીયાદેવ શામેલ છે, જે તેમની ધાર્મિક શ્રદ્ધાઓ અને પરંપરાઓ સાથે સંકળાયેલા છે.

કુકણા કોંકણા 

કુકણા કોંકણા આદિજાતિ મુખ્યત્વે સુરત, વલસાડ અને ડાંગ જિલ્લામાં વસે છે. તેઓને "કોંકણા" તરીકે ઓળખવામાં આવે છે કારણ કે તેઓ મૂળ કોંકણ પ્રદેશથી આ વિસ્તારમાં આવ્યા હતા. આ લોકોના પહેરવેશ, રહેણી-કહેણી, અને બોલીમાં કોણ અને મરાઠી સંસ્કૃતિની અસર સ્પષ્ટ રીતે જોવા મળે છે. તેમના ઘરો સામાન્ય રીતે શંકુ આકારના હોય છે, જે આદિવાસી કલાને પ્રદર્શિત કરે છે.

આ લોકોનો મુખ્ય વ્યવસાય ખેતી છે, અને તેઓ શિકાર અને માછલી પકડવાની પ્રવૃત્તિઓમાં પણ સંલગ્ન હોય છે. કુકણા કોંકણાના કુટુંબની મુખ્ય વ્યક્તિ અવસાન પામે ત્યારે, રૂપાની મૂર્તિ બનાવીને તેને પૂજામાં રાખવામાં આવે છે, જે તેમના પરંપરાગત રીતે મૃત્યુ અને શ્રદ્ધાને લઈને મહત્વ ધરાવે છે.

કુકણા કોંકણાના સમાજમાં કન્યાવર પક્ષે સંબંધ નક્કી થતાં, ચાંલ્લા વિધિ (જેને વહીવટ કહેવામાં આવે છે) યોજાઈ છે. તેમની ધાર્મિક શ્રદ્ધામાં હનવત, હનુમાનજી, અને વાઘદેવ મુખ્ય દેવી-દેવતાઓ છે, અને આ દેવતાની પૂજામાં માટીના ઘોડા ચડાવવાનો રિવાજ છે.

તહેવારો અને ઉત્સવોની સાથે, કુકણા કોંકણા લોકો તેમના પરંપરાગત નૃત્યો રજૂ કરે છે, જેમાં તાંડવ નૃત્ય, થાળી-કુંડી નૃત્ય, અને માંદળ નૃત્ય મુખ્ય છે. આ નૃત્યોમાં સામાજિક અને ધાર્મિક તત્વો સંકળાયેલા હોય છે, જે તેમના સાંસ્કૃતિક જીવનને પ્રગટ કરે છે.

ધાનકા

ધાનકા આદિજાતિ મુખ્યત્વે વડોદરા, પંચમહાલ, ભરૂચ, અને સુરત જિલ્લામાં વસવાટ કરે છે. ઐતિહાસિક રીતે, ધાનકા જાતિ શિકારી પ્રજા તરીકે ઓળખાતા હતા, પરંતુ જ્યારે તેઓએ ધનુષ બનાવવાનું શરૂ કર્યું, ત્યારે તેઓ ધાનકા તરીકે ઓળખાતા. બીજા એક અર્થઘટન મુજબ, તેમની ખેતીમાં ધન (ડાંગર) પાકનો સમાવેશ થતો હોવાથી પણ તેમને ધાનકા કહેવાયું.

ધાનકા આદિજાતિમાં ત્રણ મુખ્ય પેટા જાતિઓ છે: તડવી, તેતરીયા, અને વલવી. તેમનો મુખ્ય વ્યવસાય ખેતી અને ખેત મજૂરી છે. એ સાથે, તેઓ વન પેદાશો એકઠા કરવું, વાંસની ચીજ વસ્તુઓ જેવી કે ટોપલા, પંખા, અને ધનુષબાણ બનાવવાનો કામ પણ કરે છે.

તેમની કોઈ આગવી બોલી નથી; તેઓ મુખ્યત્વે ગુજરાતી ભાષા બોલે છે.

પારધી

પારધી જાતિ મુખ્યત્વે કચ્છ જિલ્લામાં વસે છે. "પારધ" નો અર્થ શિકાર કરવું છે, જે તેમના મૂળ વ્યવસાય અને પરંપરા સાથે સંકળાયેલું છે. પારધીઓની કેટલીક પેટા જાતિઓમાં ભારતીય હરણ પારધી, મીર, કોરયાર, અને ફાંસી પારધીનો સમાવેશ થાય છે. તેમના ગોત્ર દેવ તરીકે બોર, શમી, અને આંબો જેવા વૃક્ષોને માનવામાં આવે છે. સમાજના મુખ્ય નેતા અથવા આગેવાનને નાયક તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. પારધીઓની મુખ્ય દેવી પાવાગઢની કાલિકા છે.

પટેલિયા

પટેલિયા નામ પટેલ પરથી ઉતરી આવ્યું છે, જેનો અર્થ મુખ્ય વ્યક્તિ છે. આ જાતિ રાઠવાન સાથે સંકળાયેલી છે અને મુખ્યત્વે પંચમહાલ જિલ્લામાં વસે છે. તેમનો મુખ્ય વ્યવસાય ખેતી, ખેતમજૂરી, વન પેદાશો એકઠી કરવી, અને છૂટક મજૂરી છે.

બામચા બાવચા

બામચા બાવચા જાતિના લોકો અમદાવાદ અને વડોદરા જિલ્લાના શહેરી વિસ્તારોમાં વસે છે. માનવામાં આવે છે કે તેઓ છત્રપતિ શિવાજીના સૈનિકો હતા. બામચા લોકો લક્ષ્મીદેવીની પૂજા કરે છે, અને તેમના સંસ્કૃતિક રિવાજો મુખ્યત્વે ગામીત સમાજ સાથે સંકળાયેલા છે.

પોમલા

પોમલા જાતિની વસ્તી ખૂબ જ ઓછી છે અને તેમનું મૂળ સ્થાન દક્ષિણ ભારત છે. આ જાતિના લોકો ટોપીવાલા, છાબરીવાલા નામે પણ ઓળખાય છે. ઇન્દોરમાં તેમને બર્ગુડા તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. તેઓ શહેરોના ખુલ્લા મેદાનોમાં વસે છે અને તેમનો મુખ્ય વ્યવસાય ટોપલા બનાવવો છે. તેમની બોલી તેલુગુ ભાષાને મળતી આવે છે.

વારલી

વારલી લોકો મુખ્યત્વે સુરત, વલસાડ, અને ડાંગ જિલ્લાના જંગલ વિસ્તારોમાં વસે છે. "વારલ" એટલે જમીનનો નાનો ટુકડો, અને આ જમીનને ખેડવાવાળા લોકો વારલી તરીકે ઓળખાય છે. વારલી સમાજમાં નીગ્રો જાતિનું તત્વ જોવા મળે છે, જે તેમની વૈશ્વિક અને સાંસ્કૃતિક ઓળખ સાથે સંકળાયેલી છે.

વારલી આદિવાસી જાતિમાં કેટલીક પેટા જાતિઓ છે જેમ કે શુદ્ધ મુર્દે, દાવર, અને નિહિર. તેમના બોલી કોંકણી ભાષાને મળતી આવે છે, અને તેમની અલિખિત વારલી ભાષા એક મિશ્રણ છે, જેમાં ખાનદેશી, ભીલી, ગુજરાતી, અને મરાઠી ભાષાઓનો સંમિશ્રણ જોવા મળે છે.

તેમનો મુખ્ય વ્યવસાય ખેતી છે. તે જંગલમાંથી વન પેદાશો એકઠા કરીને તેમને બજારમાં વેચીને જીવન માટેની જરૂરિયાતની ચીજ વસ્તુઓ મેળવે છે.

વારલી લોકોના મુખ્ય દેવી-દેવતાઓ છે: હીરવાદેવ, નારણદેવ, અને ભરમદેવ. તેમને ધાર્મિક અને સામાજિક પ્રસંગો પર ખેતીની બરકત અને કુટુંબની સુખાકારી માટે ચિત્રો દોરવાના પરંપરાઓ છે, જેને વારલી ચિત્રકળા તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. આ ચિત્રકળા ઘણી વાર જીવ્યા સોમા મશે દ્વારા પ્રચલિત થઈ છે, જેમણે આ કલા માટે મહત્વનો ફાળો આપ્યો છે.

આહારમાં તેઓ નાગલી, રાગી, અને જુવાર ખાય છે, જે મુખ્યત્વે ડુંગરાળ પ્રદેશમાં ઉપજતા ધાન્ય છે.

વારલી સમાજમાં બહુપત્નીત્વ અને ખંધાડ (અલંગિંક પ્રથાઓ)ની રિવાજો પણ પ્રચલિત છે.

લગ્ન માટે, આ સમાજમાં આર્થિક અનુકૂળતા પર ભાર આપવામાં આવે છે, અને ગૃહ સંસાર આરંભ થવાની સાથે, વર-કન્યાની સગાઈ થાય છે.

વારલી ચિત્રકળાની મહત્ત્વપૂર્ણ ટુકડીઓ ભોપાલના મ્યુઝિયમ અને ધરમપુરના લેડી વિલ્સન મ્યુઝિયમમાં સંગ્રહિત છે.

ગામીત

ગામીત લોકો ભીલની જ એક પેટા જાતિ છે, જે મૂળ લીલો ડુંગરાળ પ્રદેશ છોડીને અને ગામ વસાવીને સ્થિર થયા. આ લોકો ગામીત અથવા વસાવા તરીકે ઓળખાય છે, અને તેમને માવચી તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. ગામીતોની પેટા જાતિઓમાં પડવી અને વળવીનો સમાવેશ થાય છે.

વસ્તી:

ગામીતો મુખ્યત્વે સુરત, તાપી, અને ભરૂચ જિલ્લામાં વસે છે. તેમનો મુખ્ય વ્યવસાય ખેતી છે.

દેવતાઓ:

ગામીત લોકોના મુખ્ય દેવી-દેવતામાં કનસારી માતા, ઘુસમાય દેવી (અનાજની દેવી), બગલો ભૂત, હિમાડિયા દેવ, અને નાંદરિયો દેવનો સમાવેશ થાય છે.

સામાજિક પરંપરાઓ:

ગામિતો વચ્ચે સગાઈ પછી કન્યાના ઘરની મુલાકાત જવાની પ્રથા ઘરજોણી તરીકે ઓળખાય છે. આ સમાજમાં ઘર જમાઈનો રિવાજ પણ પ્રચલિત છે, જેને ખંધાડીયા પ્રથા તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

રાઠવા

રાઠવા આદિજાતિ મૂળભૂત રીતે મધ્યપ્રદેશના રાઢ વિસ્તારની છે, જ્યાં તેઓ ભીલાલા તરીકે ઓળખાય છે. ગુજરાતમાં, તેઓ મુખ્યત્વે વડોદરા, પંચમહાલ, અને ભરૂચ જિલ્લાઓમાં વસે છે. આ સમુદાયના લોકો જંગલ અથવા ખુલ્લા મેદાનમાં ઝૂંપડી બનાવીને રહે છે.

આરાધ્યદેવ:

રાઠવા આદિવાસીઓના મહત્વપૂર્ણ આરાધ્યદેવ તરીકે 'પીઠોરો' અથવા 'બાબા પીઠોરો' માનીયે છે. આ દેવતા માટે પિઠોરાના ભીંતચિત્રો એ તેમની વિશિષ્ટ ચિત્રકળા છે. રાઠવા સમાજ શુભ પ્રસંગે અને ઘરમુલાકાતે ચિતારા અને લાખારા પાસેથી પિઠોરાના વિવિધ ચિત્રો દોરાવે છે.

ચિત્રકળા અને લોકકલા:

લાખારા નામના લોકો પિઠોરાના ચિત્રો દોરવામાં નિષ્ણાત હોય છે. આ ચિત્રકળાને પિઠોરાના કળા તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. માનસિંહ, એક પ્રખ્યાત લાખારા,ને આ કળામાં મહત્વપૂર્ણ યોગદાન માટે ભારત સરકાર દ્વારા હસ્તકલા એવોર્ડ પ્રાપ્ત થયું છે.

બોલી:

રાઠવા લોકો રાઠવી બોલી બોલે છે, જે આ સમુદાયની એક આગવી ભાષા છે.

હળપતિ દુબળા

દુબળા આદિવાસીઓ ગુજરાતમાં ભીલ જાતિ પછી વસ્તીની દ્રષ્ટિએ બીજા ક્રમે આવે છે. તેઓ મુખ્યત્વે સુરત જિલ્લામાં વસે છે, અને તેમનો વિસ્તાર ડાંગ, વડોદરા, અને ભરૂચ જિલ્લામાં પણ જોવા મળે છે.

વ્યાવસાયિક જીવિકાની રીત:

દુબળા લોકો મુખ્યત્વે ઉજળીયાતોમાં ખેડૂત તરીકે કાર્યરત હોય છે, અને આ માટે તેમને હાળી અથવા હળપતિ (હળનો માલિક) તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

ઉપજાતિઓ અને પેટાજાતિઓ:

દુબળા આદિવાસીઓની મુખ્ય ત્રણ ઉપજાતિઓ છે:

તળાવિયા

બોહરીયા

ખારયા

આ ઉપરાંત, વલસાડીયા, ઓલપાડીયા, માંડવીયા જેવી કેટલીક પેટાજાતિઓની ઓળખ સ્થળના આધારે થાય છે.

પરીવારિક અને ધાર્મિક પ્રથાઓ:

દુબળા લોકોમાં મૃત્યુ પછી અગ્નિદાહ અને દાટવાનો રિવાજ પ્રચલિત છે. તેઓ પૂર્વજોની યાદમાં ખતરા સ્થાપે છે અને ચૈત્ર અને મહા માસમાં શ્રાદ્ધ વિધિ ખાસ ભગતો પાસેથી કરાવે છે.

બાર ગામનો ચોરો પણ આ સમાજમાં મહત્વપૂર્ણ પ્રસંગોમાં ભરી શકાય છે.

દેવતાઓ અને નૃત્યકલાઓ:

દુબળા આદિવાસીઓના મુખ્ય દેવતાઓમાં મેલડી, જોગણી, સિકોતરી, અને કાકાબળીયા સામેલ છે.

તેમના નૃત્યપ્રકારો પણ આદિવાસી સંસ્કૃતિનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે, જેમ કે:

હાળી નૃત્ય

બેલડી નૃત્ય

હોળી નૃત્ય

નવરાત્રીમાં ઘેરૈયા નૃત્ય

આ નૃત્યપ્રકારોનું ચાળા તરીકે ઓળખાવવું થઈ રહ્યું છે, અને લંબગોળ ઢોલક, તુર, અને થાળી જેવા વાજિંત્રોનો ઉપયોગ તેમના નૃત્યમાં થાય છે.

ભીલ

ગુજરાતમાં ભીલ આદિવાસીઓમાં વસ્તીની દ્રષ્ટિએ સૌથી મોટો સમુદાય છે. તેઓનું ઉદ્ભવ અને વસવાટ પ્રાચીન છે, અને તેમનો ઉલ્લેખ રામાયણ અને મહાભારત જેવા ગ્રંથોમાં પણ થાય છે.

વિસ્તાર અને વસવાટ

ભીલો મુખ્યત્વે પંચમહાલ, ભરૂચ, ડાંગ, સુરત, સાબરકાંઠા, બનાસકાંઠા, અને નર્મદા જિલ્લાઓમાં વસે છે.

પેટાજાતિઓ

ભીલોની અનેક પેટાજાતિઓ છે, જેમાં આ મુખ્ય છે:

ભીલાલા

તડવી

ઢોલી

રાવળ

વસાવા

ડુંગરી

ગરાસીયા

મેવાસી

ભાગલીયા

આર્થિક પ્રવૃત્તિઓ

ભીલોનો જીવનધારો મુખ્યત્વે ખેતી, ખેત મજૂરી, અને વનપેદાશો એકત્રિત કરવા પર આધારિત છે. તેઓ શિકાર, માછીમારી, અને બાણ વિદ્યા માટે જાણીતા છે.

ધાર્મિક માન્યતાઓ

ભીલ સમુદાયના મુખ્ય દેવતાઓમાં સામેલ છે:

જળુકાર ભગવાન (પૃથ્વીની ઉત્પત્તિ સાથે જોડાયેલા)

ઇન્દરાજ, બીરબાજ, હાજરાજો

મુખ્ય દેવીદેવીઓમાં કાળકા, ચોખા, અને ઝાપડીની આરાધના કરે છે.

સામાજિક વ્યવસ્થા

ભીલોની સામાજિક વ્યવસ્થાનો નિયંત્રણ પંચ દ્વારા થાય છે, જેના પ્રમુખને તડવ કહેવાય છે.

સંસ્કૃતિ અને કલા

1. નૃત્ય અને સંગીત

ભીલો નૃત્યપ્રિય છે, અને તેમનું ઉઘાડા તલવારનું નૃત્ય ખૂબ પ્રસિદ્ધ છે.

2. ચિત્રકળા

ભીલો દોરતા ચિત્રોને ભરાડી ચિત્રો કહેવામાં આવે છે.

તહેવારો

ભીલ સમુદાયના મુખ્ય તહેવારો:

હોળી

જન્માષ્ટમી

ગોળ ગધેડો

ભીલોડી ભાષા

ભીલોની બોલી ભીલોડી તરીકે ઓળખાય છે, જે જૂની ગુજરાતી સાથે મરાઠી, ફારસી, અરબી, અને હિન્દી શબ્દોનો મિશ્રણ ધરાવે છે.

ભગત ચળવળ

16મી સદીમાં શરૂ થયેલી ભગત ચળવળ ભીલ સમાજમાં સ્વચ્છતા, અહિંસા, શાકાહાર, અને સંયમ જેવી મૂલ્યો સ્થાપવામાં મહત્ત્વપૂર્ણ રહી હતી.

ખોરાક અને વિશિષ્ટ પ્રથાઓ

મુખ્ય ખોરાકમાં મકાઈનો રોટલો અને અડદની દાળ છે.

તહેવારોમાં નીરો, જે ખજૂરના પાનમાંથી બને છે, ખાસ પીવામાં આવે છે.