ડૉ.વર્ગીસ કુરિયનની યાત્રા: આણંદથી શ્વેતક્રાંતિ સુધી
પ્રારંભિક વર્ષો અને શિક્ષણ:
26 નવેમ્બર, 1921ના રોજ કેરળના એક મધ્યમવર્ગીય ક્રિસ્તી પરિવારમાં જન્મેલા વર્ગીસ કુરિયનના જીવનમાં શિક્ષણનું ખાસ મહત્વ હતું. તેમણે મેકેનિકલ એન્જિનિયરિંગમાં ડિગ્રી મેળવી અને ત્યારબાદ અમેરિકાના મિશિગન યુનિવર્સિટીમાં ડેરી એન્જિનિયરિંગમાં અભ્યાસ કર્યો. આ તાલીમનો ઉપયોગ તેઓએ આગળ જઇને ભારત માટે કર્યો.
આણંદમાં આવક અને પડકારો:
ડૉ.વર્ગીસ કુરિયનને ગુજરાતના આણંદમાં ‘ગોવર્મેન્ટ ક્રીમરી’માં કામ કરવા માટે મોકલવામાં આવ્યા, પરંતુ ત્યાંનું વાતાવરણ અને કાર્યશૈલી તેમને આકર્ષતું નહોતું. આંશિક રીતે કોઈ કામ ન હોવાને કારણે તેઓ નારાજ રહેતા. તેમ છતાં, ત્રિભુવનદાસ પટેલ સાથેની મુલાકાતે તેમના જીવનનો દિશા બદલી નાખી.
ત્રિભુવનદાસ પટેલ સાથેનો સંગાથ
ત્રિભુવનદાસ પટેલ ‘ખેડા ડિસ્ટ્રિક્ટ મિલ્ક પ્રોડ્યુસર્સ યૂનિયન’ના સ્થાપક હતા. કુરિયનને માનવું હતું કે આ કામને કોઇ ઉમંગથી આગળ ધપાવનાર વ્યક્તિ જોઈએ. Patel અને Kureinની સાથે મળીને 'અમૂલ' નામની પાયાથી સહકારી પદ્ધતિનું એક શાનદાર માળખું ઊભું કર્યું.
‘અમૂલ’ અને શ્વેતક્રાંતિનો ધમધમતો પ્રયોગ
ડૉ.કુરિયન અને ત્રિભુવનદાસ પટેલની જોડી દ્વારા અમૂલ માત્ર દૂધ કે ઘીનો બ્રાન્ડ નહીં, પરંતુ એક સમગ્ર ક્રાંતિનો પ્રારંભ બની.
સહકારી મૉડલ: ખેડૂતોને સીધો નફો મળે તે માટે ‘કુલ દૂધ ઉત્પાદકોના હિતમાં ચાલતી વ્યવસ્થા’ તૈયાર થઈ.
માર્કેટિંગ અને સંચાલન: ડૉ. કુરિયનના માર્ગદર્શન હેઠળ નવતર માર્કેટિંગ સ્ટ્રેટેજી અપનાવવામાં આવી. 'અમૂલ ગર્લ'ના જાહેરખબર અને ટેસ્ટ ઓફ ઇન્ડિયા જમાના બદલી દેવાના ઉદાહરણ છે.
‘ઑપરેશન ફ્લડ’ અને કુરિયનની ભૂમિકા
1970ના દાયકામાં ‘ઑપરેશન ફ્લડ’ અભિયાન શરૂ થયું, જે વિશ્વના સૌથી મોટા દૂધ ઉત્પાદક દેશમાં ભારતને રૂપાંતરિત કરવા માટે કુરિયનની મહત્ત્વની રણનીતિ હતી.
આટલું જ નહીં: કુરિયનની દ્રષ્ટિએ દેશના દરેક ખેડૂતને સ્વાયત્ત બનાવવાનો મોટો ઉદ્દેશ્ય હતો.
ફળ: 1998માં ભારત સૌથી મોટું દૂધ ઉત્પાદન કરતું દેશ બની ગયું.
વર્ગીસ કુરિયનની નેતૃત્વ ક્ષમતા
ડૉ.કુરિયન એક માત્ર ટેકનિકલ નિષ્ણાત જ નહોતા, પરંતુ એક શ્રેષ્ઠ નેતા અને માનવહિતે કામ કરનારા પ્રેરક માનવી હતા.
કામદારી અને કેડર વિકસાવવું: તેમણે દૂધ ઉત્પાદકોને માત્ર કુટુંબોનો ભાગ નહીં, પરંતુ સમગ્ર સમાજના વિકાસ માટે સક્રિય ભાગીદાર બનાવ્યા.
સ્વાભિમાન અને સક્ષમતા: દૂધના પાકનું નફા ફક્ત મધ્યસ્થીઓ સુધી મર્યાદિત ન રહે, પણ સીધા ઉત્પાદક ખેડુતો સુધી પહોંચે તે માટેનો એક ચિત્ર વિકસાવ્યો.
પુરસ્કાર અને સન્માન
ડૉ. કુરિયનને અનેક પુરસ્કારોથી નવાજવામાં આવ્યા, જેમાં પદ્મશ્રી (1965), પદ્મભૂષણ (1966), પદ્મ વિભૂષણ (1999) અને મૅગ્સેસે એવૉર્ડ (1963)નો સમાવેશ થાય છે. તેમની દૂધવાળા બાપુની છબી દેશભરમાં પ્રસિદ્ધ થઈ.
વારસો અને પ્રેરણા
ડૉ. કુરિયનની વારસો આજે પણ જીવંત છે. 'અમૂલ' માત્ર એક બ્રાન્ડ નથી, પરંતુ ભારતના શ્વેતક્રાંતિના સફળતા અને શ્રમની કથા છે. "કુરિયન કહે છે, તમારું કામ જ તમારું સૌથી મોટું ઓળખાણ છે."
સમાપ્ત થાય એ પહેલાં:
ડૉ. વર્ગીસ કુરિયનના જીવનમાંથી આપેલી અનેક શિખામણ છે:
1. વિઝન: વિઝનને માત્ર સપનામાં નહીં, સાકાર કરવામાં કાર્યક્ષમતા જરૂરી છે.
2. કામ માટે પ્રતિબદ્ધતા: જ્યાં લાયકાત હોય તેવા ક્ષેત્રે કામ કરવું.
3. સહકાર અને સમાજ માટે: સૌ સાથે મળીને કામ કરવું.
#NationalMilkday