ભારતીય સ્વતંત્રતા સંગ્રામમાં આદિવાસીઓનો યોગદાન.
આઝાદીના આ યજ્ઞમાં ભારતના આદિવાસીઓએ સંઘર્ષ અને બલિદાનનો જે પાટ ભર્યો છે તે ભૂલવાય તેવો નથી. અંગ્રેજ સત્તાના અમલથી આદિવાસીઓના સ્વતંત્ર જીવનમાં અવરોધ આવ્યા, અને પ્રકૃતિપ્રેમી આદિવાસીઓ પર બાહ્ય નિયંત્રણ લાદવામાં આવ્યાં, જેથી અનેક આદિવાસી વિસ્તારોમાં વિદ્રોહના મોરચાઓ ઊભા થયા.
આદિવાસીઓની આઝાદી પ્રત્યેની આદરવાળા ઝુંબેશમાં બિરસા મુંડા, તાના ભગત જેવા આંદોલનકારીઓએ ઝારખંડ અને મધ્યભારતમાં જે આગ પ્રસરાવી હતી તે ભારતમાં આદિવાસી લડવૈયા માટે પ્રેરણારૂપ બની રહી. તેમના બલિદાનોની કથાઓ ભારતભરમાં વિખ્યાત થઈ, જેમાં ગુજરાતના પંચમહાલ, ડાંગ અને સાબરકાંઠાના આદિવાસીઓએ વિશેષ બલિદાન આપ્યું.
ગુજરાતના આદિવાસી વિસ્તારોમાં, રૂપાસિંહ નાયક અને જોરિયા પરમેશ્વરના શૌર્યે દશકો સુધી અંગ્રેજો સામે આક્રોશ જાળવ્યો. 1857ના સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામ દરમિયાન તેમણે ઝાલોદથી જામ્બુઘોડા સુધીના પ્રદેશમાં બ્રિટિશ સૈન્યને હંફાવ્યું, જે આદિવાસી સમાજના આત્મસન્માનનો આકરો પ્રદર્શિત ઉદાહરણ છે.
ગાંધીયુગમાં આદિવાસી સમાજે ગૃહસર્જન અને સામાજિક સુધારણા માટેનો માર્ગ અપનાવ્યો, જેમાં અશ્રમશાળાઓ, ખાદી, મદ્યનિષેધ જેવા જાગરણના કાર્યક્રમો સાથે જોડાયા. દક્ષિણ ગુજરાતમાં વેડછી ગામે સ્થાપાયેલી સ્વરાજ્ય આશ્રમ અને ભીલ સેવા મંડળ જેવી સંસ્થાઓ આ આંદોલનની પરંપરાને આજ સુધી જીવંત રાખે છે.
આજે પણ તેમના બલિદાનોનો વારસો ગુજરાતના આદિવાસી સમાજમાં જીવંત છે, જે સ્વતંત્રતા અને સ્વાભિમાનના પાયાને મજબૂત બનાવે છે.