કાઝીરંગા નેશનલ પાર્ક: પર્યાવરણીય સંઘર્ષ અને સંરક્ષણની સફર

 કાઝીરંગા નેશનલ પાર્ક: પર્યાવરણીય સંઘર્ષ અને સંરક્ષણની સફર

Image Courtesy: Wikipedia 

કાઝીરંગા રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાન ભારતના આસામ રાજ્યના ગોલાઘાટ અને નાગાંવ જિલ્લામાં આવેલ છે, અને એશિયાઈ વન્યજીવન માટે એક મહત્વપૂર્ણ સ્થાન છે. આ ઉદ્યાનમાં ભારતીય ગેંડા પ્રજાતિનું મુખ્ય નિવાસસ્થાન છે, જ્યાં તેમના જથ્થાનો લગભગ બે તૃતિયાંશ છે. તેમજ, કાઝીરંગામાં વાઘ, એશિયાઈ હાથી, પાણીની જંગલી ભેંસ અને બારાસીંઘા જેવી કેટલીક અદ્વિતીય પ્રજાતિઓની પ્રચુરતા જોવા મળે છે. 2006માં, કાઝીરંગાને વાઘ અભયારણ્ય તરીકે ઘોષિત કરવામાં આવ્યું હતું, અને 1905માં અભયારણ્ય તરીકે સ્થાપના થયા પછી, 2005માં આ ઉદ્યાનની 100મી વર્ષગાંઠ ઊજવી હતી.

આ ઉદ્યાનની ભૂમિ વિવિધ પ્રકારની ભૌગોલિક રૂચિઓ ધરાવે છે, જેમાં ઊંચા ઘાસના વિસ્તારો, ઘમાકેદાર નદીઓ, અને નાના તળાવો જેવી વિશિષ્ટ ભૌતિક લક્ષણો સામેલ છે. બર્ડ લાઈફ ઈંટરનેશનલ દ્વારા, કાઝીરંગાને પક્ષીઓના સંરક્ષણ માટે પણ મહત્વપૂર્ણ સ્થળ તરીકે માન્યતા આપવામાં આવી છે.

કાઝીરંગા વિશ્વના સૌથી વધુ સફળ વન્ય જીવન સંરક્ષણ પ્રોજેક્ટોમાંથી એક છે, જે વિશ્વધરોહર સ્થળ તરીકે ઓળખાતું છે.

કાઝીરંગા નેશનલ પાર્કનો ઇતિહાસ

કાઝીરંગા નેશનલ પાર્કનો ઇતિહાસ અસાધારણ અને પ્રતિષ્ઠિત છે. આ ઉદ્યાનનું સંરક્ષણ 1904માં થયું હતું, જ્યારે મેરી વિક્ટોરિયા લીઇટર કર્ઝન, ભારતના ગવર્નર જનરલ અને વાઈસરોય જ્યોર્જ કર્ઝનના પત્ની, ગેંડાઓના સંરક્ષણ માટે પગલાં લેવા પ્રેરિત થઈ હતી. 1908માં આ ઉદ્યાનને એક રક્ષિત જંગલ જાહેર કરાયું અને 1938માં શિકાર પર પ્રતિબંધ મૂકવામાં આવ્યો.

1950માં, આ જગ્યાને 'કાઝીરંગા વન્યજીવન અભયારણ્ય' તરીકે ઓળખાવવામાં આવી. 1968માં, આને 'કાઝીરંગા નેશનલ પાર્ક' તરીકે જાહેર કરવામાં આવ્યું. 1974માં, કેન્દ્ર સરકાર દ્વારા આને નેશનલ પાર્ક તરીકે સત્તાવાર રીતે ઘોષિત કરાયું. 1985માં, આને યુનેસ્કો દ્વારા વિશ્વ ધરોહર સ્થળ તરીકે માન્યતા પ્રાપ્ત થઈ.

કાઝીરંગાને, તેના વિશાળ પ્રદેશ અને અનોખી જાતિઓ માટે, અનેક પ્રાકૃતિક અને માનવ-સૃષ્ટિ સમસ્યાઓનો સામનો કરવો પડ્યો છે. ઉદ્યોગીકરણ અને માનવ વસાહતોના વિસ્તરણને કારણે પ્રકૃતિમાં વિઘ્ન સર્જાય છે, પરંતુ હજુ પણ આ વિસ્તારમાં ઘણા મહત્વના વન્યજીવનની સંરક્ષણ કામગીરી થઈ રહી છે. 2007માં, હાથીઓ અને ગેંડાઓને અન્ય રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાનમાં સ્થાનાંતરિત કરવામાં આવ્યા, જે ભારતનો પહેલો પ્રયાસ હતો.

વ્યુત્પતિ

કાઝીરંગા નામની વ્યુત્પતિ વિશે નિશ્ચિત માહિતી ઉપલબ્ધ નથી, પરંતુ સ્થાનિક લોકકથાઓ અને નોંધો દ્વારા અમુક વિચારો સામે આવે છે. એક કથાના અનુસારે, કાઝીરંગા નામની ઉત્પત્તિ કાઝી અને રંગા નામના બે પ્રેમીઓ સાથે જોડાયેલી છે. કાઝી કારબી અંગલોંગ જિલ્લામાંનો યુવાન હતો, અને રંગા નજીકના હગામમાં રહેતી એક કન્યા હતી. તેમના પ્રેમને તેમના પરિવારજનોએ ન સ્વીકાર્યા, અને બંને જંગલમાં લુપ્ત થઈ ગયા, ત્યારબાદ આ વિસ્તારમાં તેમને ક્યારેય જોવા મળ્યા નહીં. આથી, આ જંગલ "કાઝીરંગા" તરીકે ઓળખાવા લાગ્યું.

બીજી કથા પ્રમાણે, 16મી સદીના વૈષ્ણવ સંત શ્રીમંત શંકરદેવે કાઝી અને રંગાઈ નામના નિસંતાન યુગલને આશિર્વાદ આપીને એક તળાવ ખોદવાનું કહ્યું, જેથી તેમનું નામ અમર રહે.

આ સિવાય, એક માન્યતા એવી છે કે આ નામનું ઐતિહાસિક અસ્તિત્વ 17મી સદીના અહોમ રાજા પ્રતાપ સિંઘાની મુલાકાતના સમયથી છે, જેઓ કાઝીરંગાની માછલીની પ્રશંસા કરતા હતાં.

કાઝીરંગાનો એક અન્ય અર્થ "લાલ બકરી (હરણ)ની ભૂમિ" પણ ગણાય છે, કારણ કે કાર્બી ભાષામાં "કાઝી" નો અર્થ બકરી અને "રંગાઈ" નો અર્થ લાલ થાય છે.

અમુક ઇતિહાસકારો માને છે કે કાઝીરંગા નામ કાર્બી ભાષાના "કાઝીર-એ-રંગ" પરથી આવ્યું હશે, જેનો અર્થ "કાઝીરનું ગામ" થાય છે.

ભૂગોળ 

કાઝીરંગા રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાન આસામ રાજ્યના નાગાંઓ અને ગોલઘાટ જિલ્લાઓમાં સ્થિત છે, જે ૨૬°૩૦' થી ૨૬°૪૫' ઉ અક્ષાંશ અને ૯૩°૦૮' થી ૯૩°૩૬' પૂ રેખાંશ વચ્ચે છે. આ ઉદ્યાન ૪૦ કિમી લાંબુ અને ૧૩ કિમી પહોળું છે, જેનું કુલ વિસ્તાર ૩૭૮ ચો. કિમી છે. ધોવાણ અને ખવાણને કારણે ૫૧.૧૪ ચો. કિમી વિસ્તારમાં નુકસાન થયું છે. તાજેતરમાં, ૪૨૯ ચો. કિમી વિસ્તાર વધારીને ઉદ્યાનમાં ઉમેરાયું છે, જેથી વન્યજીવોના વસવાટ માટે વધુ જગ્યા મળે.

કાઝીરંગા જમીનનું ઉંચાણ ૪૦ મીટરથી ૮૦ મીટર સુધી છે અને તેની આજુબાજુ બ્રહ્મપુત્રા નદી (પૂર્વ અને પશ્ચિમમાં) અને મોરા દીફૂલુ નદી (દક્ષિણમાં) દ્વારા સીમાંકિત છે. દીફૂલુ અને મોરા ધનશીરી ઉદ્યાનની અન્ય નદીઓ છે. કાઝીરંગાની જમીન બ્રહ્મપુત્રા નદીના ધોવાણ અને પૂરથી બનેલી છે, જેમાં ઘણા નાના તળાવ અને ઉંચી જમીનના વિસ્તારો છે, જેને "ચાપોરી" કહે છે, જે પૂરના સમયે પ્રાણીઓને આશરો આપે છે. આ ઉદ્યાન જૈવવિવિધતાના હિસાબે અત્યંત મહત્વનું છે અને તે ઈંડોમલય ઇકોઝોનમાં આવેલા ઉષ્ણકટિબંધના લીલા જંગલો અને ઘાસભૂમિઓથી આચ્છાદિત છે.

આબોહવા

આ ઉદ્યાનમાં ત્રણ ઋતુઓનો અનુભવ થાય છે - ઉનાળો, ચોમાસું, અને શિયાળો.

શિયાળો: નવેમ્બરથી ફેબ્રુઆરી વચ્ચે હળવો અને સૂકો હોય છે. આ દરમિયાન સરાસરી મહત્તમ તાપમાન 25°C અને લઘત્તમ 5°C રહે છે. આ ઋતુમાં મોટાભાગે બીલ અને નાળાઓ સૂકાઈ જાય છે.

ઉનાળો: માર્ચથી મે સુધી આ ઋતુ ખૂબ જ ગરમ હોય છે, અને તાપમાન 37°C સુધી પહોંચી શકે છે. આ દરમિયાન પ્રાણીઓ પાણીના સ્ત્રોતો નજીક રહેવા પ્રેરાય છે.

ચોમાસું: જુનથી સપ્ટેમ્બર દરમિયાન ઉદ્યાનમાં સૌથી વધુ (2220 મીમી) વરસાદ પડે છે. જુલાઈ અને ઓગસ્ટમાં, તીવ્ર વરસાદથી બ્રહ્મપુત્રા નદીની વધતી સપાટી કારણે ઉદ્યાનનો પશ્ચિમ ભાગ 3/4 જેટલો ડૂબી જાય છે, અને પ્રાણીઓ ઉપરી વિસ્તારો કે મીકીર પહાડીઓ તરફ સ્થળાંતર કરે છે.

સજીવસૃષ્ટિ

આખું કાઝીરંગા નેશનલ પાર્ક એક અનોખું કુદરતી સ્થળ છે, જ્યાં વિવિધ સસ્તન, પક્ષી, સર્પ, અને માછલીઓના વિપુલ સંખ્યાબંધ પ્રાણીઓનો વસવાટ છે. આ પાર્ક ભારતીય ગેંડા, એશિયાટીક જંગલી જળ ભેંસો, હાથીઓ, ગોર અને સાબર જેવા શાકાહરી પ્રાણીઓના માટે જાણીતા છે. તેમજ, અહીં ભારતીય વાઘ અને દીપડો જેવા માંસાહારી પ્રાણીઓનું સંવર્ધન કાર્ય પણ થાય છે, જેમાં આ ઉદ્યાનને વાઘ અનામત ક્ષેત્ર તરીકે માન્યતા પ્રાપ્ત છે.

કાઝીરંગામાં મોટાપાયે વિવિધ પક્ષીઓ જોવા મળે છે, જેમાં વસંત અને શિયાળાની ઋતુઓ દરમિયાન સ્થળાંતરીત પક્ષીઓનું પણ આગમન થાય છે. પક્ષીઓમાં લેસ્સર સફેદ-છાતી બતક, બગલા, શિકારી અને મરઘાં-જાતના વિવિધ પક્ષીઓ, તેમજ ભારતીય વિશાળ દૂધરાજ અને બેબ્લર જેવા પક્ષી Species આ ઉદ્યાનને વધુ મહત્ત્વનું બનાવે છે.

સપરસ અને સરીસૃપ પ્રાણીઓમાં દુનિયાના સૌથી મોટા સાપો જેમ કે જાળીદાર અજગર અને ખડક અજગરની હાજરી કાઝીરંગાની વિશિષ્ટતામાં વધારો કરે છે. મોનીટર ગરોળીઓ અને જળ કાચબાના વિવિધ પ્રકારો પણ અહીં જોવા મળે છે.

કાઝીરંગા નેશનલ પાર્કને તેના સમૃદ્ધ જૈવિક વિવિધતાના કારણે વૈશ્વિક માન્યતા પ્રાપ્ત છે.

વનસ્પતિસૃષ્ટિ 

આ ઉદ્યાનમાં અનેક પ્રકારની વનસ્પતિ અને જૈવિક વિવિધતા છે. આમાં ચાર મુખ્ય પ્રકારની વનસ્પતિનો સમાવેશ થાય છે:

1. કળણ ઘાસભૂમિ અને કળણ સવાના વનભૂમિ – અહીં ઘાસવાળી જમીન અને વિખરાયેલા વૃક્ષો છે, જે ગાય, ઘોડા, અને અન્ય શાકાહારી પ્રાણીઓ માટે અનુકૂળ છે.

2. ઉષ્ણ કટિબંધીય આર્દ્ર મિશ્ર પાનખર જંગલો – આ જંગલો વિવિધ ઋતુઓમાં પાંદડાં ઝાડે છે અને તેમાં સંયુક્ત અને મિશ્ર વૃક્ષો જોવા મળે છે.

3. ઉષ્ણ કટિબંધીય અને ઉપ-ઉષ્ણ કટિબંધીય આર્દ્ર ઉપાનીત્ય લીલા જંગલો – આ જંગલોમાં હંમેશા લીલા રહેતા વૃક્ષો છે, જે ઉચ્ચ ભેજવાળા આબોહવામાં સારું ઉગે છે.

1986ની લેન્ડસેટ માહિતી અનુસાર, આ વનસ્પતિનું વિતરણ છે: 41% ઉંચું ઘાસ, 11% ટૂંકું ઘાસ, 29% ખુલ્લું જંગલ, 4% કળણ, 8% નદી અને જળ સ્ત્રોત, અને 6% રેતાળ વિસ્તાર.

ઉદ્યાનના પૂર્વ અને પશ્ચિમી ભાગમાં થોડીક જમીનની ઊંચાઈનો ફરક છે, જેમાં પશ્ચિમી ભાગના નીચાણ વાળા વિસ્તાર મુખ્યત્વે ઘાસભૂમિથી ઢંકાયેલા છે. અહીં ઉચ્ચ અને ટૂંકું ઘાસ વનસ્પતિ સાથે જોવા મળે છે, જે વાર્ષિક પૂર અને પ્રાણીઓના ચરાવથી જાળવવામાં આવે છે.

ઉદ્યાનમાં છૂટા વૃક્ષો (જેમ કે કુંભી, આમળા, અને કપાસ વૃક્ષ) સાથે કેરળની પ્રજાતિઓ અને ઘણી અન્ય જળ વનસ્પતિઓ પણ જોવા મળે છે.

પ્રવાસીઓની પ્રવૃત્તિઓ

આ ઉદ્યાનમાં પ્રવાસીઓ માટે મુખ્ય આકર્ષણમાં વન્યજીવન પ્રવાસ અને પક્ષી નિરીક્ષણ છે. પ્રવાસીઓ માટે હાથી સવારી અને જીપ દ્વારા માર્ગદર્શિત જંગલ પ્રવાસનું આયોજન કરવામાં આવે છે. પ્રાણી અને માનવ વચ્ચેના સંભવિત મુકાબલા અને હાનિ ટાળવા માટે ઉદ્યાનમાં પર્વતારોહણ પર પ્રતિબંધ છે. વન્ય પ્રાણી નિરીક્ષણ માટે સોહોલા, મીહીમુખ, કથપારા, ફોલીઆમારી અને હરમોટી જેવા સ્થળોએ મિનારા બનાવવામાં આવ્યા છે. ઉદ્યાનની સુંદરતા શિવાલિક ટેકરીઓના દ્રશ્યો અને તળાવ-બીલ વચ્ચે વિખરાયેલ વૃક્ષોથી વધે છે.

ઉદ્યાન વિશેની વધુ માહિતી માટે બાગોરીમાં માહિતી કેન્દ્ર પણ ઉભું કરવામાં આવી રહ્યું છે. ઉદ્યાન મધ્ય એપ્રિલથી મધ્ય ઓક્ટોબર સુધી વરસાદના કારણે સહેલાણીઓ માટે બંધ રહે છે. કોહોરામાં ઉદ્યાનની અંદર સરકારી પર્યાવરણ અને જંગલ વિભાગ દ્વારા ચલાવવામાં આવતા ત્રણ લોજ છે અને ઉદ્યાનની હદની બહાર ઘણા ખાનગી રિસોર્ટ ઉપલબ્ધ છે.

ઉદ્યાનમાં પ્રવાસીઓના વધતાં પ્રવાહને કારણે આ વિસ્તારનો આર્થિક વિકાસ થયો છે અને જંગલના સંવર્ધન માટે જાગૃતિનું કામ પ્રોત્સાહિત થયું છે. એક સર્વે મુજબ, ૮૦% પ્રવાસીઓએ ગેંડા જોવા ખૂબ આનંદ અનુભવ્યો, વિદેશી પ્રવાસીઓ ઉદ્યાનના સંવર્ધનના પક્ષમાં છે, જ્યારે દેશી પ્રવાસીઓ પ્રાણીઓની વૈદકીય સેવાઓ વધારવાના પક્ષમાં છે.

ઉદ્યાનનું સંચાલન

કાઝીરંગા રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાનના સંચાલન અને સંરક્ષણ માટે આસામ રાજ્ય સરકારનો વન્યજીવન વિભાગ બોકાખાટમાં સ્થિત છે. ઉદ્યાનના મુખ્ય સંચાલક "વ્યવસ્થાપક ડાયરેક્ટર" તરીકે ઓળખાય છે, જે કંઝરવેટીવ ઓફીસર હોય છે, જ્યારે ક્ષેત્રીય જંગલ અધિકારી વ્યવસ્થાપક કાર્યકારી તરીકે સેવા આપે છે. આ અધિકારીની નીચે સહાયક સંરક્ષક અધિકારીઓ હોય છે. ઉદ્યાનને ચાર રેંજમાં વહેંચવામાં આવ્યું છે – બુરાપહાર, બાગુરી, મધ્ય અને પૂર્વી. આ રેંજના મુખ્યાલય અનુક્રમે ઘોરાકટ્ટી, બાગુરી, કોહોરા અને અગોરાટોલીમાં છે. દરેક રેંજને બીટ અને ઉપ-બીટમાં further વહેંચવામાં આવ્યું છે, જ્યાં ઉપરી જંગલ અધિકારી અને જંગલ રક્ષક દ્વારા દેખરેખ રાખવામાં આવે છે.

ઉદ્યાનને આર્થિક સહાય રાજ્ય સરકાર અને કેન્દ્ર સરકારના પર્યાવરણ અને વન મંત્રાલય દ્વારા મળે છે. 1997-98માં વિશ્વ ધરોહર ફંડ દ્વારા 100,000 ડોલરની સહાય પણ મળી હતી, જે ઉદ્યાનની સુરક્ષા મજબૂત બનાવવા માટે હતી.

સંવર્ધન

કાઝીરંગા રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાનને ભારતના વિવિધ કાયદાઓ દ્વારા વિશિષ્ટ રક્ષણ અપાયું છે. આ કાયદાઓમાં આસામ જંગલ નિયંત્રણ કાયદો, 1891 અને જીવવિવિધતા સંરક્ષણ કાયદો, 2002 જેવા કાયદાઓનો સમાવેશ થાય છે, જે વન્યજીવન અને તેના પર્યાવરણની સુરક્ષાને સુનિશ્ચિત કરવા માટે ઘડવામાં આવ્યા છે. ઉદ્યાનમાં ગેંડા જેવા ખાસ પ્રકારના પ્રાણીઓ માટે શિકાર એક મોટી સમસ્યા બની ગઈ છે. 1980 થી 2005 વચ્ચે ગેરકાયદેસર રીતે 567 ગેંડાઓના શિકારની ઘટનાઓ નોંધાઇ છે.

ઉદ્યાનમાં ગેંડાના સંરક્ષણ માટે વિવિધ ઉપાય લેવામાં આવ્યાં છે, જેમ કે શિકાર વિરોધી કેમ્પો, રખરખાવ, તથા જાસૂસી માહીતીનું એકઠું કરવાનું. ઉદ્યાનની આસપાસ હથિયાર બંદી માટે પગલાં પણ લેવાયા છે. ઉદ્યોગના કારણે પ્રદૂષણ અને આક્રમણકારી પ્રજાતિઓ ઉદ્યાનના પ્રાકૃતિક સંસાધનો માટે જોખમરૂપ છે.