રાષ્ટ્રીય બંધારણ દિવસ - ૨૬ નવેમ્બર
દિન વિશેષ:
રાષ્ટ્રીય બંધારણ દિવસ (National Constitution Day) દર વર્ષે ૨૬ નવેમ્બરના રોજ ઉજવવામાં આવે છે. આ દિવસને ૧૯૪૯માં ભારતના બંધારણને બંધારણસભાએ સ્વીકાર્ય કરાવાનું મહત્વ ધરાવે છે.
મુખ્ય તથ્યો:
ઘડતરની શરૂઆત: બંધારણ ઘડવા માટેની પ્રક્રિયા ૯ ડિસેમ્બર, ૧૯૪૬ના રોજ શરૂ થઈ હતી.
સ્વીકાર: ૨૬ નવેમ્બર, ૧૯૪૯ના રોજ બંધારણ સ્વીકારાયું.
પ્રમુખ કલાકાર: ડૉ. ભીમરાવ આંબેડકરને "ભારતીય બંધારણના ઘડવૈયા" માનવામાં આવે છે.
અમલ: ૨૬ જાન્યુઆરી, ૧૯૫૦ના રોજ બંધારણ અમલમાં આવ્યું.
વિશેષતા: ભારતીય બંધારણ વિશ્વનું સૌથી મોટું લેખિત બંધારણ છે.
ઉજવણીનો હેતુ:
બંધારણના આદર અને તેના મૂલ્યોને પ્રોત્સાહન આપવું.
નાગરિકોમાં જાગૃતિ ફેલાવવી.
સામાજિક ન્યાય અને અધિકારિતાના સિદ્ધાંતોને મજબૂત કરવાં.
કાર્યક્રમો:
આ દિવસે શાળા, કૉલેજો અને સરકારી કચેરીઓમાં બંધારણના આમુખના વાચન અને ચિંતન કાર્યક્રમો યોજાય છે.
ડૉ. આંબેડકરના યોગદાનની શ્રદ્ધાંજલિ:
બંધારણ ઘડવામાં ડૉ. આંબેડકરનો વિશેષ યોગદાન હતો. તેઓની ૧૩૫મી જન્મજયંતિને નિમિત્તે વર્ષ ૨૦૧૫માં આ દિવસને રાષ્ટ્રીય બંધારણ દિવસ તરીકે જાહેર કરવામાં આવ્યો.
ભારતના નાગરિકોને તેમની ફરજ અને અધિકારો પ્રત્યે સજાગ કરવાનું આ દિવસનું પ્રેરક ધ્યેય છે.
ભારતીય બંધારણ ઘડવા માટે રચાયેલી વિવિધ સમિતિઓ અને તેમનું કાર્ય મહત્વપૂર્ણ હતું. અહીંની કેટલીક મુખ્ય સમિતિઓ અને તેમનું વર્ણન:
ભાષાકીય પ્રાંત સમિતિ
ભાષાના આધાર પર રાજ્યોની રચના માટે આ સમિતિ રચવામાં આવી હતી.
રાષ્ટ્રધ્વજ સમિતિ
ભારતના રાષ્ટ્રીય ધ્વજની રચના અને તેની ડિઝાઇન નક્કી કરવા માટે.
આર્થિક વિષયો સંબંધિત વિશેષજ્ઞ સમિતિ
આર્થિક મુદ્દાઓ અને નીતિગત વિષયો પર વિશેષ ધ્યાન આપતી સમિતિ.
પ્રક્રિયા સંબંધિત સમિતિઓ
સંચાલન અને કાર્યપદ્ધતિ માટેની દિશા નક્કી કરવા માટે રચાયેલી.
મુખ્ય સમિતિઓ અને તેમના અધ્યક્ષ:
1. સંચાલન સમિતિ:
અધ્યક્ષ: ડૉ. રાજેન્દ્રપ્રસાદ
2. ઝંડા સમિતિ:
અધ્યક્ષ: જે.બી. કૃપલાણી
3. કાર્ય સંચાલન સમિતિ:
અધ્યક્ષ: કનૈયાલાલ મણશી
સભ્યો: ગોપાલસ્વામી આયંગર અને વિશ્વનાથ દાસ
4. હિંદી અનુવાદ સમિતિ:
હિંદી ભાષામાં સંવિધાન અનુવાદ માટે.
5. પ્રેસ દીર્ઘા સમિતિ:
પ્રેસ સાથે સંબંધિત કાર્ય વ્યવસ્થા માટે.
6. ભારતીય સ્વતંત્રતા અધિનિયમ આકલન સમિતિ:
સ્વતંત્રતા અધિનિયમનું મૂલ્યાંકન કરવા.
7. નાણાં તેમજ અધિકરણા સમિતિ:
બંધારણ ઘડતરની પ્રક્રિયા:
પ્રથમ બેઠક: 9 ડિસેમ્બર, 1946
અધ્યક્ષ: ડૉ. સચ્ચિદાનંદ સિન્હા (અસ્થાયી)
દ્વિતીય બેઠક: 11 ડિસેમ્બર, 1946
ડૉ. રાજેન્દ્રપ્રસાદ સ્થાયી અધ્યક્ષ તરીકે ચૂંટાયા.
ત્રણ બેઠક: 13 ડિસેમ્બર, 1946
જવાહરલાલ નહેરુએ "ઉદ્દેશ્ય પ્રસ્તાવ" રજૂ કર્યો.
મહત્વપૂર્ણ મુદ્દાઓ:
બંધારણ ઘડવામાં કુલ 2 વર્ષ, 11 મહિના અને 18 દિવસનો સમય લાગ્યો.
ઘડતર માટે 63 લાખ રૂપીયાનો ખર્ચ થયો.
બંધારણ ઘડવા માટે 60 દેશોના બંધારણનો અભ્યાસ કરાયો.
પ્રથમ આવૃત્તિ ફેબ્રુઆરી 1948માં પ્રકાશિત થઈ, અને બીજી આવૃત્તિ ઑક્ટોબર 1948માં.
26 જાન્યુઆરી, 1950ના રોજ ભારત પ્રજાસત્તાક બન્યું.
આ સંવધાને ભારતને ગૌરવપૂર્ણ અને મજબૂત પાયો આપ્યો છે, જે દેશના પ્રજાસત્તાક તત્ત્વોને સ્થાપિત કરે છે.
ભારતનું બંધારણ, જે 26 જાન્યુઆરી 1950ના રોજ અમલમાં આવ્યું હતું, વિશ્વનું સૌથી વિશાળ લેખિત બંધારણ છે. મૂળ બંધારણમાં 395 અનુચ્છેદ, 22 ભાગો અને 8 અનુસૂચિઓ હતી, જે વધીને હવે 465 અનુચ્છેદ, 25 ભાગો અને 12 અનુસૂચિઓ સુધી વિસ્તર્યું છે.
મુખ્ય તથ્યો:
1. સંસદીય પ્રણાલી:
ભારતનું બંધારણ સંઘીય પ્રણાલીની સાથે સંસદીય લોકતાંત્રિક પદ્ધતિને અનુસરે છે.
રાષ્ટ્રપતિ: કેન્દ્રની કાર્યકારી વ્યવસ્થાનો પ્રમુખ છે, જે મંત્રીમંડળની સલાહ પરથી કાર્ય કરે છે.
મંત્રીમંડળ: વડાપ્રધાનના નેતૃત્વ હેઠળ કાર્ય કરે છે.
સંસદ: રાષ્ટ્રપતિ, લોકસભા (નીચલી સભા), અને રાજ્યસભા (ઉપરની સભા)નો સમાવેશ થાય છે.
2. રાજ્ય સરકારો:
દરેક રાજ્યમાં વિધાનસભા અથવા વિધાન પરિષદ હોય છે.
રાજ્યપાલ: રાજ્યના પ્રમુખ હોય છે, જ્યારે મુખ્યમંત્રી મંત્રીમંડળના વડા હોય છે.
કેટલાક રાજ્યોમાં દ્વિ-કક્ષીય વિધાનમંડળ (વિધાનસભા અને વિધાન પરિષદ) છે.
3. અનુસૂચિ VII:
આમાં કેન્દ્ર અને રાજ્યની યાદી તેમજ સંયુક્ત યાદીનો સમાવેશ થાય છે, જે વિભિન્ન બાબતો પર કાયદા બનાવવાના અધિકાર પર પ્રકાશ ફેંકે છે.
4. અધિકારોનું વર્ણન:
સંસદસભ્યો અને ધારાસભ્યોના અધિકારો તથા ફરજો અનુક્રમ 7માં છે.
કેન્દ્ર શાસિત પ્રદેશો: સીધા કેન્દ્ર સરકારના નિયંત્રણ હેઠળ હોય છે.
ખાસ વાતો:
બંધારણને લવચીક અને કડક ગણવામાં આવે છે.
તેમાં સામાજિક ન્યાય, આર્થિક સમાનતા અને એકતા પર ભાર મૂકવામાં આવ્યો છે.
આ માળખું દેશના સુસંવાદી અને પ્રભાવશાળી શાસન માટે માળખું તૈયાર કરે છે.
ભારતીય બંધારણની વિશાળતા અને વિશિષ્ટતાઓ – વધુ વિગતવાર ચર્ચા
ભારતના બંધારણને માત્ર એક કાનૂની દસ્તાવેજ ગણવું યોગ્ય નથી; તે દેશના લોકતંત્રના મૂળભૂત સિદ્ધાંતો અને ભાવનાઓનું પ્રતિબિંબ છે. આ લખાણમાં તેના વધુ આયામોને સમજવા પ્રયત્ન કરીશું.
પ્રસ્તાવના – દેશના મૂલ્યોનો આધાર
બંધારણની પ્રસ્તાવના ભારતના લોકતંત્રના આદર્શોને વર્ણવે છે. "સ્વતંત્રતા, સમાનતા અને બાંધીચૂકી એકતા" જેવા લક્ષ્યો પ્રજા માટે સમાન અધિકારોની ખાતરી આપે છે.
42મા બંધારણ સંશોધનથી ઉમેરાયેલા ‘સેક્યુલર’ અને ‘સોશ્યાલિસ્ટ’ શબ્દો દેશના સામાજિક અને આર્થિક સમાનતાના ઉદ્દેશ્યોને વધુ મજબૂત બનાવે છે.
એકલ નાગરિકતાનું મહત્વ
ભારતના બંધારણમાં એકલ નાગરિકતાનો સિદ્ધાંત અપનાવ્યો છે, જે દેશના એકતાનું પ્રતિક છે. આ સિદ્ધાંત હેઠળ,
દરેક નાગરિકને દેશના કોઈપણ ભાગમાં વસવાટ કરવાનો અધિકાર છે.
રાજકીય, આર્થિક અને સામાજિક હિત માટે મર્યાદિત પણ લોકતંત્રભાવમાં ભાગ લેવો શક્ય છે.
વિશેષમાં, અમેરિકાની જેમ બેવડું નાગરિકત્વ (રાજ્ય અને દેશનું અલગ) ન હોવાને કારણે બિનજરૂરી મતભેદ ટળે છે.
મૂળભૂત અધિકાર – પ્રજાના રક્ષણ માટેનો ઢાલ
બંધારણના ભાગ 3 હેઠળ નાગરિકોને છ મુખ્ય પ્રકારના મૂળભૂત અધિકારો મળ્યા છે:
1. સમાનતાનો અધિકાર (અનુચ્છેદ 14-18): જાતિ, ધર્મ, ભાષા કે જાતિની ભેદભાવ વિના તમામ માટે સમાન હક્કો.
2. સ્વતંત્રતાનો અધિકાર (અનુચ્છેદ 19-22): વિચાર પ્રકટન, સ્વતંત્ર ગતિ અને વ્યાપાર કરવાની છૂટછાટ.
3. ધાર્મિક સ્વતંત્રતાનો અધિકાર (અનુચ્છેદ 25-28): પોતાનો ધર્મ અનુસરવાનો અને પ્રચાર કરવાનો હક.
4. શોષણ વિરુદ્ધ અધિકાર (અનુચ્છેદ 23-24): બલવામજૂરી અને બાળમજૂરી પર પ્રતિબંધ.
5. સાંસ્કૃતિક અને શૈક્ષણિક અધિકાર (અનુચ્છેદ 29-30): સંસ્કૃતિ જાળવવાની અને શિક્ષણસ્થાનો સ્થાપવાની સ્વતંત્રતા.
6. બંધારણીય ઇલાજોનો અધિકાર (અનુચ્છેદ 32): હક ભંગ પર ન્યાયપાલિકાની મદદ મેળવવાનો અધિકાર.
મૂળભૂત ફરજોની સંસ્થાપના
1976ના 42મા બંધારણ સંશોધનથી મૂળભૂત ફરજો અનુચ્છેદ 51(એ) હેઠળ જોડાયા. નાગરિકોની ફરજમાં સામેલ છે:
રાષ્ટ્રપ્રેમ અને એકતા જાળવવી.
પર્યાવરણનું સંરક્ષણ કરવું.
વૈજ્ઞાનિક દ્રષ્ટિકોણ વિકસાવવો.
દેશમાં હિંદી ભાષા અને સંસ્કૃતિ પ્રોત્સાહિત કરવી.
વિશ્વના બંધારણોનો પ્રભાવ
ભારતીય બંધારણનું માળખું વિશ્વના અગ્રણી બંધારણોથી પ્રેરિત છે.
બ્રિટિશ સિસ્ટમથી: લોકપ્રતિનિધિત્વ અને કાનૂની રાજ્ય સિદ્ધાંતો.
અમેરિકા: મૂળભૂત અધિકારો અને ન્યાયિક સમીક્ષા.
આઇરિશ મોડલ: નીતિનિર્દેશક તત્ત્વો.
રશિયા: સુશિક્ષિત મતાધિકાર અને સમાન અર્થતંત્ર.