સુરતનો ઇતિહાસ: પ્રાચીન કિલ્લાઓથી આધુનિક ઉદ્યોગો સુધી.
સુરતનો ઇતિહાસ ખૂબ જ સમૃદ્ધ અને વૈવિધ્યપૂર્ણ છે, જેનો ઉલ્લેખ પ્રાચીનકાળથી અત્યાર સુધી સતત જોવા મળે છે. તાપી નદીના કિનારે વસેલા આ શહેરે વિવિધ શાસન, આર્થિક વિકાસ અને સંસ્કૃતિના પરિબળોને આત્મસાત કર્યું છે. પ્રાચીનકાળમાં "સૂર્યપુર" તરીકે ઓળખાતા સુરતનો ઉલ્લેખ શિલાલેખોમાં મળે છે અને શ્રીફળના વેપાર માટેનું મહત્વપૂર્ણ બંદર તરીકે તેનો વિકાસ થયો હતો.
મુઘલ, પોર્ટુગીઝ, અને અંગ્રેજ શાસનમાં સુરતનું વ્યાપાર અને બંદરનું મહત્વ વધુ વધતું ગયું. મુઘલ કાળમાં આ શહેરને "શહેરે પનાહ" તરીકે ઓળખાવતું મજબૂત કિલ્લો પ્રાપ્ત થયો, જ્યારે અંગ્રેજોએ સુરતમાં વ્યાપાર શરૂ કર્યો અને તેને તેમની કોઠી માટે પ્રથમ પસંદગી બનાવી.
સોળમી સદી દરમિયાન શહેર પર પોર્ટુગીઝ અને મરાઠાઓના હુમલાઓ અને લૂંટફાટની ઘટનાઓ બની. ખાસ કરીને છત્રપતિ શિવાજી દ્વારા લૂંટે સુરતના વૈભવને અસર કરી. જોકે, સુરત ફરીથી ઉઘડી અને તેની પ્રાચીન ઊર્જા સાથે આગળ વધ્યું.
સાહિત્ય, કલા અને ઉદ્યોગના ક્ષેત્રે સુરતનો ફાળો મહત્વપૂર્ણ રહ્યો છે. જરી અને સિલ્કના ઉદ્યોગ ઉપરાંત હીરા ઉદ્યોગે સુરતને વિશ્વસ્તરે ઓળખ અપાવી છે. આજના સમયમાં સુરતનો વિકાસ ગતિશીલ છે અને તે પોતાના વૈભવી ઇતિહાસને જાળવીને ભાવિ સંભાવનાઓ માટે આગળ વધી રહ્યું છે.
સુરતના ઇતિહાસમાં દરેક શાસક અને સમયકાળે તેમાં ખાસ અસર છોડી છે. તાપી નદીના કિનારે વસેલું આ શહેર પ્રાચીન વ્યાપારિક પ્રવૃત્તિઓ માટે ખૂબ જાણીતું હતું. જો આ શહેરના ઇતિહાસના વિવિધ દ્રષ્ટિકોણોથી વધુ જાણવું હોય, તો તે નીચે મુજબ છે:
1. પ્રાચીનકાળ અને શિલાલેખોનો ઉલ્લેખ:
સૂર્યપુર તરીકે ઓળખાતા સુરતના પ્રાચીન અવશેષો સમ્રાટ અશોકના શિલાલેખોમાંથી મળ્યા છે. તે લાટ પ્રદેશનું મુખ્ય નગર માનવામાં આવતું હતું. ગોપીપુરા અને ગોપીતળાવ જેવા વિસ્તારો Malik Gopi નામના અમીર દ્વારા વસાવાયા હતા.
2. મુઘલ શાસન:
મુઘલકાળ દરમિયાન સુરત બંદર માટે અત્યંત મહત્વનું સ્થળ બન્યું. બાદશાહ અકબરે સુરત પર કબજો મેળવવા મક્કમ પ્રયાસ કર્યો હતો, અને મક્કા જતાં વહાણો અહીંથી જ ઉપડતાં. આ સમયગાળા દરમિયાન શહેરની સુરક્ષા માટે બે મજબૂત કિલ્લાઓ બનાવવામાં આવ્યા.
“શેહરે પનાહ” (નાનો કોટ)
“આલમ પનાહ” (મોટા કોટ)
3. મરાઠા યુગ:
સુરતની સમૃદ્ધિને છત્રપતિ શિવાજી મહારાજે બે વખત લૂંટ્યું (ઈ.સ. 1664 અને 1670). મરાઠાઓના આ હુમલાઓ પછી શહેરના વેપાર અને સ્થાનિક વસવાટ પર ભારે અસર થઈ.
4. યુરોપિયન પ્રભાવ:
16મી સદીમાં પોર્ટુગીઝ, ડચ, અને અંગ્રેજોએ સુરતના બંદર પર કબજો જમાવવાનો પ્રયાસ કર્યો.
1613માં અંગ્રેજોએ પહેલી કોઠી શરૂ કરી.
ફ્રેન્ચ અને ડચ વેપારીઓએ પણ અહીં પોતાની પ્રવૃત્તિઓ શરૂ કરી.
5. આઝાદી ચળવળ અને સમાજ સુધારણાં:
સુરત શહેરે આઝાદી ચળવળમાં પણ મહત્વનો ફાળો આપ્યો. 1907માં કાંગરેસનું ઐતિહાસિક અધિવેશન અહીં યોજાયું હતું. આર્થિક અને સામાજિક સુધારણાઓ માટે દુર્ગારામ મહેતાજી અને નર્મદ જેવા સામાજિક સુધારકોએ પ્રેરક ભૂમિકા ભજવી.
6. સાહિત્ય અને કલા ક્ષેત્રે ફાળો:
સુરત ગુજરાતના પ્રખ્યાત સાહિત્યકારો માટે જાણીતું છે:
નંદશંકર મહેતા
નર્મદાશંકર
રમણભાઈ નીલકંઠ
તેમજ હીરા ઉદ્યોગ, જરીના કામ અને સાડીના ઉત્પાદન માટે પણ દુનિયામાં પ્રખ્યાત છે.
7. આધુનિક સુરત:
આજના સુરતને તેની ગતિશીલ આર્થિક વિકાસની ઓળખ છે.
ટેક્સટાઈલ: વિશ્વનું સૌથી મોટું ટેક્સટાઈલ માર્કેટ.
હીરા ઉદ્યોગ: દુનિયાના 90% હીરાઓ સુરતમાં પીસાય છે.
અધુનિક પ્રોજેક્ટ્સ: હજીરા જેવા વિસ્તારોમાં વૈશ્વિક કંપનીઓની પ્રવૃત્તિઓ.
સુરત આજે ભવિષ્યમાં “સોનાની મુરત” તરીકે ફરી ઊભું થવાનું સ્વપ્ન સાકાર કરે છે.